AYASOFYA KİTABIMIZ VE SORULARA CEVAPLAR

1- Niçin böyle bir çalışmaya ihtiyaç duydunuz?

 Yabancıların Ayasofya üzerine ilgi ve araştırmaları artarak devam etmiş, bu yoğun ilgi sayesinde çok sayıda eser ve makale kaleme alınmıştır. Ancak bu neşriyatta, Ayasofya’nın sadece bir Bizans kilisesi olarak mimari, tezyini özellikleri ve manevi değeri inceden inceye işlenmesine mukabil, 527 senelik Türk hakimiyeti esnasında yapılan, ilave edilen Türk eserleri hakkında dağınık ve pek az malumata yer verilmiştir. İşin hakikatı şu ki, Ayasofya’nın mimari muhtevasını kavramaya yönelenler, bu yapının sonradan bir Osmanlı camii olarak ele alınışındaki problemlere pek eğilmemiştir[1]. Dolayısıyla Osmanlı Ayasofya’sına dikkatle eğilen detaylı ve müstakil bir tek esere bile tesadüf edilememektedir.

Bizdeki araştırmacılar ise batılı meslektaşlarının yolunu izlemiş, Osmanlı Ayasofyası ve buna ait külliyenin bütününe yönelik incelemeler yetersiz kalmıştır. Bu sebeple, Ayasofya araştırmaları ile tanınan Feridun Dirimtekin; fethi müteakip Ayasofya’da yapılan tamirler ve değişiklikler hakkında esaslı bir bilgiye malik değiliz diyor. Erdem Yücel, Ayasofya’nın onarım çalışmalarını günümüze yansıtan belge ve kaynaklarda bize ışık tutabilecek bilgilerin yok denebilecek kadar azlığından yakınmaktadır. Bu noktada Semavi Eyice şu uyarıyı yapıyor; Ayasofya’nın Bizans sanatı içindeki yeri kadar, Türk sanatında da önemli bir yeri bulunmaktadır. Ayasofya’nın Türk devri ekleri değerlendirilmeli ve onlar ilk yapılış gayelerine uygun bir biçimde teşhire açılmalıdır[2].

Birçok araştırmacının Osmanlı dönemi için bilgi ve belge yoksunluğuna dair sözleri, bu  geniş Osmanlı aralığının göz ardı edildiğinin bir göstergesidir. Halbuki Osmanlı arşiv kaynaklarının sunduğu mebzul doküman karşısında şaşırmamak mümkün değildir. Sağ milliyetçi tandanstaki çoğu literatür ise, saf ve sığ bir hamasetten öteye gitmemiştir. İşte elinizdeki bu mütevazi çalışma, Osmanlı Ayasofyası’nı, Ayasofya araştırmaları içerisinde parantez aralığından kurtarabilirse kendini şanslı sayacaktır. Zira Osmanlı dönemi, Ayasofya için beş yüz yıla yakın bir parantez içi değil, başlı başına incelenmesi ve araştırılması gereken uzun ve verimli bir dönemi oluşturmaktadır.

İşte bütün bu sebeplere üç daha önemli sebep eklendi ve yeni bir çalışmanın yapılması gereği 1996 yılından beri, eserin müelliflerinden Prof. Dr. Ahmet Akgündüz’ün zihnini meşgul etmeye başladı. Birincisi, 500 yıllık Osmanlı Ayasofya’sının temeli kabul edilen Fatih’in Ayasofya Vakfiyesinin sadece II. Bayezid devrinde yapılan Türkçe Muhtasarının Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından neşredilmiş olması yani henüz ana vakfiyenin orijinali olan Arapçasından tercümesinin bile yapılmamış olması; Arapça vakfiyenin ise sadece faksimile metninin ve ana nüshadan alınan nüshasının neşredilmiş olması bizi hayrete düşürdü. Fatih Sultan Mehmed’in 70 küsür metrelik ama en az 4-5 metrelik kısmı, iddiaya göre 1950’lerdeki bir yurtdışı sergide kaybolan ve aslı hala Tapu-Kadastro genel Müdürlüğü Kuyud-u Kadime Arşivinde yer alan Ayasofya Vakfiyesinin neşredilmemesi müellifi hayrete düşürmüştü. Senelerce bu Vakfiyenin bir kopyasını elde etmek üzere kapı kapı dolaştı ve Fatih’in bu vakfiyesi maalesef hırsızdan saklanan bir mücevher kutusu gibi müelliften saklanıyordu. Nihayet önce siyah-beyaz bir nüshası ve sonra da renkli nüshası elde edildi. II. Bayezid dönemindeki Muhtasar Türkçe Nüsha ve yayınlanan Arapça nüsha ile karşılaştırılarak tercüme edildi. İkincisi, Abdülmecid zamanında Fossati’ye hazırlatılan ve 25 Osmanlı Ayasofya’sını yansıtan harika resimlerin, Londra’da basılan nüshası değil Padişah’a sunulduğu düşünülen ana nüshası ele geçince, bu projenin mutlaka tamamlanması arzusunu kamçıladı. Ve üçüncü olarak, mevcut iddiaların aksine Osmanlı arşiv ve kütüphanelerinde birkaç tane değil binlerce arşiv vesikasının bulunması bu projenin hemen başlamasının fariza-i zimmet olduğunu ortaya koydu. Artık tek mani kalmıştı; o da hazır olan projenin iskeletini doldurmak ve özellikle de Osmanlı ve Cumhuriyet kaynaklarını kullanmak. 2001 yılında Rotterdam İslam Üniversitesi Rektörlüğün görevini yüklenmek müellifin Ayasofya Projesini baltalamıştı. Ancak ‘Bir şey tamamen elde edilemezse, tamamen de terk edilmemeli’ kuralı gereği, bu proje gecikmemeliydi. Akgündüz’ün imdadına iki kıymetli araştırmacı yetişti ve bu projeyi tamamalama vazifesini, Akgündüz ile birlikte Doç. Dr. Said Öztürk ve Yaşar Baş üstlendi. Bu iki araştırmacının Osmanlı ve Cumhuriyet kaynaklarını tamamen yeniden taradıkları eserde  de müşahede edilecektir.

 

2- Osmanlı dönemiyle ilgili çalışmalar yaparken zorluklarla karşılaştınız mı? Yeterli bilgi ve belgeye ulaşabildiniz mi?

 

Bence en büyük zorluğu iki yerde çektik. Bunlardan birincisi, Fatih’in Tapu-Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyd-ı Kadime Arşivindeki 66 metrelik Ceylan Derisi üzerine yazılı Ayasofya Vakfiyesine ulşmamız tam 7 sene sürdü. Araya sokmadığımı  siyasi bile kalmadı. Nice Başbakan yardımcılarına ve nice bakanlara müracaat ettik. Daha sonra rahmetli Özal’ın Ayasofya Vakfiyesine karşı olan hassasiyeti ve o dönemde siyah beyaz da olsa mikrofilminin alınmış olması bu çalışmanın kapısını açtı. Yeni hükümet zamanında ise kolaylıkla renkli dialarını da alabildik. İkincisi ise, hala değiştiğine inanmadığım Vakıflar Genel Müdürlüğündeki belgelere ulaşmak oldu. Eğer Dr. Nazif Öztürk’ün çalışmaları ve katkısı olmasaydı, belki de bazı konular aydınlatılamayacktı.  Ancak Vakıflardan alamadığımız bütün belgeleri başka kurumları arşivinden elde edebildik.

Bence en büyük zorluk böyle bir esere sponso bulamamaktı. Bunun hikayesini zaman yazacaktır. Ancak yayınladıktan sonra, üslubumuzu ve kaynaklarımızı görenler, böyle bir eser yazılmalıydı diyorla.

 

3- Orijinal yapıların olduğu dönemde Ayasofya büyük bir külliye. O külliye içinde neler vardı? Neleri kaybetti? Nasıl? Osmanlı Ayasofya’sı neyi ifade ediyor?

Bu kitap, değerli müellif arkadaşım Said Öztürk bey’in ifadesiyle, Ayasofyanın kiliseden külliyeye çevrilmesinin tarihidir.

Ayasofya kiliseden camiye çevrildikten sonra, Türk-İslâm geleneğine uygun olarak çevresine çeşitli yapılar eklenmiştir. Genellikle bütün büyük camilerde görüldüğü gibi, Ayasofya’da dahi Osmanlı dini ve sivil mimarisine ait ekleri görüyoruz. Bunlar, çeşme, medrese, imâret, hamam, kütüphane, muvakkithane, mekteb, vesairedir. Bir devrin en büyük camii olduğu için de birçok sultanın naaşı, çevredeki türbelere gömülmüşlerdir[3].

Fatih, Ayasofya’ya mihrâb, minber, kütüphane, medrese yaptırmıştı. Mihrâbın önünde duran iki muazzam şamdan, Kanunî zamanında Macaristan seferinde Maryas’ın sarayından alınıp getirilmişti. Daha önce başlayıp, III. Murad zamanında iki kalın minareyi tamamlayan Sinan, aynı zamanda camii yıkılmaktan kurtarmış, Marmara’ya bakan arka cephesine payandalar eklemek suretiyle mâbedi takviye etmişti. Minber, müezzin mahfili, ana mekânda ayrıca bulunan dört mermer mahfil, mermer vaiz kürsüsü ile Bergama küpleri III. Murad devrine aittir. Şahnişinli mahfil ile kubbede asılı büyük şamdan, III. Ahmed’in eseridir. Üst katta bulunan mahfil, imâret, şadırvan, sıbyan mektebi ve kütüphane, I. Mahmud’un Türk sanatına hediyesidir. Büyük kubbede yazılı olan Besmele ve Nûr sûresinin 35. ayeti, Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin sekiz levhası ve camide bulunan diğer hat levhalar, hat sanatının şaheserleri olarak Ayasofya’yı süslemektedir. Bugün ibadet yeri olarak açık tutulan, eskiden hünkâr mahfiline geçişi sağlayan hünkâr dairesi ile içeride bulunan hünkâr mahfili ve dışarıdaki muvakkithane, Sultan Abdülmecid devrine aittir ve Fossati tarafından yapılmıştır. Altı adedi mihrâbın olduğu duvar tarafında bulunan alçı pencereler, içeride ve Ayasofya’nın dış çevresinde bulunan sebiller, dört minare, 1935’de yıktırılan medrese, beş türbe, alemler, yazılar, çiniler, maksureler, şebekeler, kandiller, tezyinat, padişah hattı levhalar, sair cami eşyası gibi daha onlarca sayacağımız Türk eserleri, artık ilk kilisenin ne kadar değiştiğini ispatlamaktadır[4]. Ayasofya üzerindeki Osmanlı emeği tabii ki bu kadarla sınırlı değildir. Burası her padişahın göz bebeği olmuştur. Her devir, her yıl nerede ise her gün üzerine titrenmiş; bakımı, onarımı ve güzelliğinin korunması ve arttırılması için hiçbir masraftan kaçınılmamıştır. Bu iş bir bakıma saltanat penceresinin, dışarıya ve halka karşı onuru, gururu, mekânı, gücü ve şerefinin bir timsali olmuştur. Sadece Ayasofya içinde, her asırda bir Türk eseri bulmak mümkün hale gelmiştir. Her devirde camiye adeta bir Türk eseri katılmıştır. Müştemilatıyla binayı bu zaviyeden değerlendirdiğimizde Türk eserleri yarıdan fazlayı bulur. Süheyl Ünver, “Ayasofya, medresesi, türbeleri, I. Mahmud’un kurduğu pek zarif kütüphanesi, mahfilleri, şadırvanıyla, sebili, ilk mektebi ve muvakkithanesi ile en mühim İslâmî sitelerimizden biri olmuştur” der. Halim Baki Kunter ise, “Ayasofya, Osmanlılar vesilesiyle varlığını bugüne kadar sürdürmüştür. Bu milletimiz için bir iftihar vesilesidir. Fatih, ayağının tozu ile Ayasofya’da namaz kılmıştır ve onun ebediyete kadar vakfettiği camiidir. Ayasofya üzerine Türk milletinin emeği çoktur. Onu bir Türk eseri kabul etmek lâzım gelir” der[5].

Yıktırılmış olan Ayasofya Medresesi, yıktırılmadan önceki son şekline uygun olarak yeniden yaptırılmalıdır. Bu binanın yeniden yaptırılması, idari bina ihtiyacını da giderecektir.

Ayasofya Camii’nden alınıp, diğer camilere veya müzelere aktarılan hat levhaları ve diğer eserler geri getirilerek eski yerlerine konulmalıdır.

Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nün deposu olarak kullanılmakta olan imârethane binası boşaltılarak onarımdan geçirilmeli, burası idari bina, imârethane ya da yapılış gayesine uygun bir hizmet ünitesi haline getirilmeli, gerekirse özel işletmeciye verilmelidir.

 

4- Ayasofya’yı, Ayasofya yapan nedir? Neden Ayasofya etrafında bir hassasiyet oluştu?

Ayasofya, şu anda 3 ila 4 milyar arasında bir nüsfusa sahip Hristiyan ve Müslüman dünyanın saygı gösterdiği ve hayaller kurduğu bir mabeddir. İslam alemi açısından evvela onun kiliseden camiye çevrilmesi tam anlamı ile Yeniçağı açıp kapatan bir olay olmuştur. Diğer taraftan Fatih tarafından verilen Fethiye Camii adıyla fethin sembolü haline gelmiştir. En önemlisi de Hristiyanlığın İslamiyete teslimini sembolize eden bir olaydır. Bu sebeple başta Ortodokslar olmak üzere bazı Hristiyan grupların Türklere duyduğu kin buradan kaynaklanmaktadır. En önemlisi de, bence Ayasofya Ab ruhunu yansıtan tarihi bir mabeddir. İleride Müslüman Hristiyan diyaloğunu önemli bir merkezi haline gelecektir. Bir Avrupalı siyasetçinin, ‘Bence ana mekan Camiolarak ibadete açılmalı; galeriler ise Hristiyan alemi ve bütün dünyayay açık halde kalmalı. Böylece her iki din mensupları Ayasofya’yı sever demesi ilginçtir.

Ayasofya dünya kamuoyunun üzerinde durduğu bir mâbed. Dokuz yüz yıl küsur Bizansın kalbinde bir kilise ve en kutsal mâbedlerinden birisi. Beş yüz yıla yakın Osmanlı’nın içinde huşu ve haşyetle ibadet ettiği bir cami. İstanbul’un fethinin sembolleşen ismi. Ne var ki, Cumhuriyet Türkiyesi’nde üzerinde toplum mutabakatının sağlanamadığı, en çok münakaşa edilen bir mâbed.

Her dönemin ayrı bir Ayasofyası var. Bizans’ın Ayasofyası, Latinler’in Ayasofyası, Osmanlı’nın Ayasofyası, Cumhuriyet Türkiyesi’nin Ayasofyası… ve her dönemin ayrı bir hikayesi var; aslında Ayasofya insanlığın uzun bir hikayesi. Zira bu muhteşem mâbed üzerinde bin beş yüz yıllık tarihi barındırıyor. Hakkında yazılanların isim listesi, büyük bir kitap oluşturacak hacimde. Mâbed, bünyesinde sadece kutsalı barındırmadı. İktidar mücadelelerine, güç, ihtişam ve gösterişe, direniş ve kaybedişe, yağma ve tahribe, fethe ve daha bir çok hadiseye şahitlik etti.

Bizans devrinde olduğu gibi, Osmanlı devrinde de Ayasofya, siyasi, dini ve sosyal fonksiyonları ile önemli bir yere sahipti. Padişah, şehzadeler ve diğer önemli devlet adamları bazı vakit namazlarını burada kılar; zafer, bayram ve kandil kutlamaları  bazen padişah ve diğer önemli devlet adamlarının katılımıyla burada yapılır; zaman zaman sivil ve askeri itaatsizliklere merkez teşkil ederdi. Yeniçeriler, bazı taşkınlıklarını burada sergiler; halktan bazıları padişaha memnuniyetsizliğini burada ifade ederdi. Ayasofya, resmi geçidin yapıldığı mâbedlerden biri idi. Merkez camii idi. Bu vesileyle görevlileri, korunması, temizliği, gelirleri ve benzeri durumları itibariyle dikkat çekiyordu. Mesela Ayasofya Kürsü Şeyhliği, benzeri payeler arasında en itibarlısı idi.

5- Ayasofya her dönemde farklı anlamlar yüklendi. Dönemler itibariyle Ayasofya neleri sembolize etti?

 

İstanbul ve Ayasofya’dan bahsederken, her ikisine ait tarihin altı farklı devrini unutmamak gerekir:

1- Yunanlıların hakim olduğu Byzantium şehri ve içindeki mâbed ki, Ayasofya ismi mevcut değil (MÖ 660-MS 73). MS 2. asırda Roma İmparatoru Septimius Severus tarafından şehir yıkılır ve önemsiz bir köy halini alır. Ayasofya yerindeki mâbed de bu tahripten nasibini alır.

2- Hristiyanlaştırılmış Roma İmaparatorluğu (MS 324-395) hakimiyetindeki Konstantinopolis şehri MS 324 tarihinde; ilk Ayasofya, 326’da, Konstantinos tarafından inşa edilmeye başlanır. Oğlu II. Konstantios tarafından tamamlanır.

3- İkinci Ayasofya, II. Theodosios (408-450) tarafından yeniden inşa edilir. Şu anda bu ikinci Ayasofya’nın sadece kalıntıları mevcuttur.

4- Asıl büyük Ayasofa 532-537 yılları arasında Justinianus tarafından inşa edilmiştir Günümüze kadar gelen üçüncü Ayasofya budur.

5- Osmanlı hakimiyeti (1453-1923) ki, bu dönemde Ayasofya Fethiye camisidir.

6- Cumhuriyet döneminde, 1934 yılından bugüne kadar geçen zaman içinde Ayasofya müze olarak kullanılmaktadır.

 

6- Bu çalışmayı yaparken en çok neye şaşırdınız? İlginizi çeken ne oldu?

Çok şaşırdığımız noktalar var. Bazılarını sayalım.

1. Bazı Cumhuriyet dönemi yazarlarını Osmanlı Ayasofyası ile alakalı yazılı kaynakların az olduğunu söylemeleri. Gerçekten Osmanlı Ayasofyası ve buna ait külliyenin bütününe yönelik incelemeler yetersiz kalmıştır. Bu sebeple, Ayasofya araştırmaları ile tanınan Feridun Dirimtekin; fethi müteakip Ayasofya’da yapılan tamirler ve değişiklikler hakkında esaslı bir bilgiye malik değiliz diyor. Erdem Yücel, Ayasofya’nın onarım çalışmalarını günümüze yansıtan belge ve kaynaklarda bize ışık tutabilecek bilgilerin yok denebilecek kadar azlığından yakınmaktadır. Halbuki biz binlerce belgeyi ancak 500 küsur sayfada özetleyebildik.

2. 500 yıllık Osmanlı Ayasofya’sının temeli kabul edilen Fatih’in Ayasofya Vakfiyesinin sadece II. Bayezid devrinde yapılan Türkçe Muhtasarının Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından neşredilmiş olması yani henüz ana vakfiyenin orijinali olan Arapçasından tercümesinin bile yapılmamış olması; Arapça vakfiyenin ise sadece faksimile metninin ve ana nüshadan alınan nüshasının neşredilmiş olması bizi hayrete düşürdü.

3. . Eski Ayasofya, günümüze kadar gelebilmiş iken, ondan daha genç olan Osmanlı dönemi Ayasofya yapılarının yok oluşu anlaşılır gibi değil. Erdem Yücel’in ifadesiyle ortada kayıp bir Ayasofya var. Deyim yerindeyse, vaktiyle içinde gürül gürül ibadet edilen Ayasofya, bugün bütün elbiselerinden soyulmuş, ölü bir mezar sükûtu içinde bomboş. Bugünkü haliyle Ayasofya, gerçek manasından sıyrılmış bir taş ve sütun yığını halinde. Jane Taylor; bize loş gelen ışık, ibadetin sona erdiği onyıllardan sonra artık dini değil. Şimdi önümüzde, tıpkı artık trenlerin gelmediği ve yalnızca eski ve gri, boş kabuk gibi kalmış, ama yine de eski zarafetini yitirmemiş büyük bir tren istasyonuna benzeyen bir yapı duruyor. Boyama, bu muhteşem yapıya parlaklık getirmiş  olsa da, ibadet atmosferini asla geri getiremiyor diyor[6].

4. 1930’lu yıllarda Türkiye’nin siyasetine yön veren ricalin ve Türk bürokrasisinin içinde bulunduğu ruh haline dikkat çekmek isteriz. Ayasofya’nın müzeye çevrilmesi için büyük gayret sarfeden Aziz Ogan’ın başında bulunduğu komisyon heyetinden Alman Erkhard Ungar dışındaki Türk üyeler, mâbedin tamamen kapatılması yönünde görüş bildirirken, Alman Erkhard Ungar caminin mâbed kısmının ibadete kapatılarak Bizans Âsarı Müzesi haline getirilmesine karşı çıkmış ve mâbed kısmının aynen açık kalması gerektiğinde  ısrar etmiş ve rapora muhalefet şerhi koymuştur[7].

 

7- Yıllardır ‘Ayasofya’nın minareleri sökülürse bina yıkılır’ diye bir bilgi gündemde. Bu doğru mu? Aslı nedir?

Ayasofyanın Osmanlı Devlet,i zamanında yapılan payandaları da minareleri de gerçekten eserin ayakta durmasına sebep olan önemli nedenlerdendir. Ayrıntıyı bütün yönleriyle kitapta anlattık.

 

8- Aysofya nasıl müzeye çevrildi? Buna neden gerek duyuldu?

Ayasofya’nın müzeye çevriliş nedenleri gülünç denecek kadar basittir. Raporlarda zikredilenler arasındaki iki gerekçeyi söylemek ve ona gülmek mümkündür: 1)  Türk Hükümetinin maddi imkanlarının tamir ve bakıma müsait olmaması, eğer müzeye çevrilirse başta Bizans Enstitüsü olmak üzere batılı kuruluşların para tahsis edeceği iddiası. 2) 1930’lu yıllarındaki Hükümetlerin Yunanistana jest yapmak istemeleri ve Batılı devletlere kendi ifadeleriyle şirin gözükmeleri. Bunların gerçek sebepler olmadığını  müzeye çevriliş hikayesi ile alakalı belge ve raporları okuyanlar adaha iyi anlayacaklardır.

 

9- Ayasofya vakfiyesinde neler var?

Fatih Vakfiyesinde Ayasofya ile beraber beş büyük caminin vakıf yapılış hikayesi, bu külliyelere ait menkul vee gayrimenkul mallar ve nihayet bu vakfiye hükümlerine aykırı davrananlara ait ağır beddua cümleleri var.

 

10- “Ayasofya açılsın” diye mitingler düzenlenirdi eskiden. Ayasofya’nın yeniden ibadethane haline getirilmesi için neler söylersiniz?

Bence en güzel çözüm, Avrupalı bir siyasetçinin dilinden olan çözüm: ‘Bence ana mekan Cami olarak ibadete açılmalı; galeriler ise Hristiyan alemi ve bütün dünyaya açık halde kalmalı. Böylece her iki din mensupları Ayasofya’yı sever.’ Eğer bu manada hareket edilirse, baz Hristiyan hükümetler de memnun kalacaklardır. Türk Milleti de Fatih’in bedduasından kurtulmuş olacaktır.

: Ayasofya Müslümanların ibadetine açılmalı, tartışma ve hüzün konusu olmaktan kurtarılmalıdır. Burasının ibadete açılması, müştemilatında yapılabilecek bazı düzenlemelerle birlikte müze olarak kullanılmasına da engel değildir. Bu ibadete açma, burayı asırlarca mabed olarak kullanan Hiristiyanların çoğunluğunu da memnun edecektir. Tarihi rekabetler ve karşılıklı husumetler bir tarafa bırakılarak, asırların mabedi olan bu yapıt, hasretini çektiği manevi havaya bir an önce kavuşturulmalıdır. Bu husuda Fatih’in Vakfiyesindeki bedduadan  da kurtulunmuş olunacaktır.

Ayasofya’nın ibadete açılması, müştemilatındaki Türk devri eserlerinin milli kültüre kazandırılması ve bu eserlerin yapılış gayesine uygun bir şekilde kullanıma açılması doğru olacaktır. Zira Ayasofya, Türk hakimiyet ve istiklalinin sembollerinden biridir. Bu bakımdan Peyami Safa’nın pek haklı olarak dediği gibi, “ibadethanenin tekrar ibadethane olarak kullanılmasını istemek yobazca bir hayal sanılmamalıdır”[8].